Het leven van een leerling op de Deutsche volkschule in Den Haag in de oorlog-deel 1

Johan Mennen heeft in de oorlog op de Deutsche Volksschule in Den Haag gezeten. Marit en Nicolien praten bij hem thuis in Heerhugowaard over zijn turbulente jeugd. Zelf kijkt hij positief op deze jaren terug. Hij heeft in ieder geval iets van de wereld gezien.

Periode voor de Deutsche Volksschule

De heer Mennen werd in 1931 geboren in Amsterdam. Zijn moeder was Duitse van origine en zijn biologische vader heeft hij nooit gekend. Toen hij nog een baby was raakte zijn moeder verlamd en werd ze in een verpleegtehuis opgenomen. Omdat er niemand was om voor hem te zorgen, ging hij naar een particulier kindertehuis in Amsterdam. Toen zijn moeder grotendeels was hersteld, trouwde zij met de Nederlander de heer Klein. Ze kregen samen twee dochters. In 1937 -als hij 5-6 jaar is- verhuizen ze naar  een volksbuurt in Den Haag. Hij ging naar een Joodse Fröbelschool. Hij laat ons een foto van de klas zien en  zegt dat veel van deze kinderen de oorlog niet hebben overleefd.
 

Van juni tot september 1940 ging hij als 8-jarige naar Oostenrijk. De heer Mennen vertelt dat de reis werd georganiseerd voor kinderen uit de volkswijken. Tussen de twee oorlogen in waren Oostenrijkse kinderen in Nederland geweest om aan te sterken, en dit was een soort tegenprestatie van Oostenrijk. De rijkscommissaris Seyss-Inquart en de regeringscommissaris voor de arbeid De Quay waren op het station om hen uit te zwaaien. Toen hij terug kwam in Nederland kon hij vloeiend Duits spreken. Hij is in de oorlogsjaren elke zomer naar een pleegouder geweest in het buitenland. Deze reizen hadden volgens de Heer Mennen niets met school te maken.

Deutsche Volksschule

In september 1941 ging hij voor het eerst naar de Deutsche Volksschule. De Deutsche Volksschule was op dat moment gevestigd aan de Waalsdorperweg in Benoordenhout (voorheen zat deze school in de Dreibholtzstraat. In deze staat werd in 1941 de Deutsche Hauptschule gevestigd). Er reed een schoolbus door heel Den Haag om kinderen op te halen. Startpunt van de bus was de Van Limburg Stirumstraat. De school begon om 8.00 uur, dus de bus vertrok vroeg. Als de bus te vroeg op school kwam, was dat vooral in de winter heel vervelend. Dan moest je buiten koukleumen, want er was geen sprake van dat je eerder naar binnen mocht. Ze kregen ook kunstgeschiedenis en houtbewerking op school. School duurde tot 13.00 uur. Daarna gingen ze naar Plein 1813, waar ze met het Jungvolk activiteiten deden, als sporten, schieten en ze werden “gedrild’. Hij had ook zo’n pakje aan. Hij was in zijn jeugd volgens eigen zeggen geen makkelijke jongen. Hij heeft veel gevochten. Hij was gehard. Zowel in Duitsland (Scheisshollander, kaaskop) als in Nederland (verkeerde partij) was hij niet erg geliefd. De naam Scheisshollander kreeg hij in Ludwigshafen, daar had hij vaak moeilijkheden als hij ‘Oksenscheisse’  ophaalde in de stad. Dat leidde altijd tot gedoe, de andere (Duitse) kinderen hadden het gevoel dat hun zakgeld werd afgenomen, maar voor hem was het ook zakgeld.

Er zaten vooral Duitse kinderen op de school. Waarschijnlijk ook een paar Nederlanders, maar niet veel. Joodse kinderen zaten er niet op. Er zaten zowel jongens als meisjes in de klas. Op de Deutsche Volksschule zaten naast kinderen zoals de heer Mennen ook veel kinderen van hoge (onder)officieren, die woonden allemaal in het latere Spergebied. Er kwamen zo nu en dan hoge officieren op bezoek op school.

Obrechtstraat, houten hek bij het begin van het spergebied, circa 1943. Bron: Haagse beeldbank

De directeur van de Deutsche Volksschule – de heer  Saathoff -  had 3 stokken op zijn kamer. Als je stokslagen kreeg mocht je kiezen welke stok. Je moest dan voorover gebogen staan.  Veel kinderen kozen het Spaanse rietje, maar de heer Mennen niet want zo’n rietje doet gemeen pijn. De leerlingen deden van te voren altijd schriften in hun broek (dat wist de directeur ook wel). De meeste leraren op de school waren Duits .  Hij heeft les gehad van   Frau Stumpke  en Frau Hayderen. De eerste vond hij niet sympathiek, Frau Hayderen vond hij echter een lieve vrouw. Hij heeft ook wel eens les gehad van de Nederlandse docent de heer Homan (link naar weblogartikel over Homan).

Hij kan zich ook nog een paar oud-leerlingen herinneren zoals Karl Smit,Suzie Bitter en Paul Peter Kaetzke.

Geloof

De heer Mennen ging vroeger zowel naar de katholische Kirche als naar de Deutsche Evangelische Gemeinde aan het Bleyenburg. Hij kan zich pfarrer Kaetzke van de Deutsche evangelische Gemeinde nog goed herinneren.  Hij vond het een heel fijne man, een echte christen in de goede zin van het woord. Hij gaf evangelie op de Volksschule. Het was een moderne dominee. De moeder van de heer Mennen zong in het koor van de kerk. Ze had een mooie stem. Toen ze het heel arm hadden (na de oorlog waren ze  de armste van de kerkgemeente), werden ze ook rond kerstmis en met Erntedankfest  geholpen door pfarrer Kaetzke. Kaetzke was er voor hoog en laag.










Pfarrer Kaetzke ontvangt het Kruis van Verdienste van de Duitse Bondsrepubliek ter gelegenheid van zijn 25-jarig jubileum. Bron: Haagse beeldbank.

De heer Mennen was bevriend met  1 van zijn zonen. Toen hij later op de vakschool zat, kwam hij de zoon van pfarrer Kaetzke weer tegen.  Ook herinnert hij zich de heer Muller. Hij was zowel dominee als duikbootcommandant.

Hendrik Homan en de Bylandtschule

Hendrik Abel Homan werd geboren op 8 maart 1884 in Ten Boer. Zijn vader, Abel Hendrikus Homan (1849-1936), was in deze plaats het eerste hoofd van de lagere school met de bijbel. Hendrik was zijn oudste zoon. Hij trouwde in 1909 in Uithuizermeeden met Klazina van Der Molen .

Hendrik vertrok samen met zijn vrouw naar Den Haag. Klazina en Hendrik kregen twee kinderen, een dochter Tine en een zoon. Hij begon op 1 april 1923 met lesgeven aan de Deutsche Schule (Bylandtschule) in Den Haag. Op de Bylandtschule zaten Duitse en Nederlandse leerlingen. Het hoofd van de school was toen Wilhelm Heggen. De school was ontstaan uit de Deutsche evangelische Gemeinde maar was gericht op het Nederlandse onderwijssysteem. (meer hierover klik hier)

Foto uit 1924 met aan de rechterkant de heer Homan

De school was eerst gevestigd op het Bleijenburgh. Deze locatie werd echter te klein en op 24 april 1925 werd de school aan de Dreibholtzstraat feestelijk geopend. Het duurde nog lang voordat hij vaste dienst kwam. Op 31 januari 1934 –nadat hij al bijna 11 jaar werkte op de school- kwam hij met terugwerkende kracht per 1 januari 1931 in vaste dienst.

Voordat hij op de Friedrich Bylandtschule gingen werken, had hij bij een andere school gewerkt. Hij werd daar elke zomer ontslagen, ging in de ww en werd dan in september weer aangenomen. Hij vond dit onrechtvaardig, maar het bestuur zei dat er geen geld was. Totdat er een groot feest gegeven werd en er naar zijn smaak overdadig gegeten en gedronken werd met dikke sigaren toe. Hij vroeg het woord en stelde die overdaad tegenover zijn ww. Na dit incident werd hij daar ontslagen.



Foto genomen in de Dreibholtzstraat. Rechts staat de heer Homan. Links zittend het hoofd van de school de heer Heggen

Zijn kleinzoon Rik Homan vertelt over zijn grootvader aan dat hij christelijk, calvinist en streng was. Hij leefde eenvoudig en had een hekel aan overdaad. Maar hij was toch ook wel werelds. De heer Homan hield gedurende zijn leven dagboeken bij. Hieruit blijkt dat hij veel las, erg van de natuur hield en het belangrijk vond dat zaken efficiënt werden georganiseerd.

De heer Homan is twintig jaar – van 1920 tot en met 1940 - lid geweest van het hoofdbestuur van de Unie van Christelijke onderwijzers. Op de jaarvergadering die in december 1940 In Utrecht werd gehouden, werd hartelijk afscheid genomen van de heer Homan een een boekgeschenk vertolkte de dankbaarheid van de unie jegens de heer Homan voor alles wat hij voor de unie  had gedaan.

Onzekerheid over voortbestaan Bylandtschule

Een incident in het voorjaar van 1939 – de school hing de Duitse vlag uit na inlijving van Tsjechoslowakije - heeft tot gevolg dat de Nederlandse overheid de school niet langer financieel meer wil ondersteunen. Het bestuur wil vervolgens de school opheffen. Een Hollandse vereniging wil er echter voor zorgen dat de Friedrich Bylandtschule kan blijven bestaan voor Hollandse kinderen. Ook de zoon van Bylandt wil graag dat de school blijft bestaan.

Een tijdlang is het voor de heer Homan en zijn collega’s onduidelijk wat er gaat gebeuren met de school. Zou het plan om de school een nieuwe start te laten maken door de Vereniging slagen – de heer Homan hoopt hier op - en zo niet wat zou er dan met de leerkrachten gebeuren van de Bylandtschule? De school verliest echter veel leerlingen aan de andere scholen die onder het Duitse Scholenvereniging vallen. Eind april 1940 worden nog veel leerlingen en ouders bewerkt om een overstap te maken naar een andere school van de Duitse Scholenvereniging. Dhr. Homan windt zich hier erg over op.

Start Tweede Wereldoorlog

En dan valt op 10 mei 1940 Duitsland Nederland aan. Op 13 mei gaat dhr. Homan naar school om portretten enz. op te bergen. Op 16 mei is de gymzaal bezet door de Duitsers.



Foto van de gymzaal in de Dreibholtzstraat

Op 30 mei is het gymlokaal weer vrij van militairen. Op de school zitten dan nog maar 52 leerlingen en een week later nog maar 42. Homan geeft les aan 20 leerlingen van klas 7, 8, 9 en 10. Dat het slecht gaat met de school blijkt ook uit de jaarrekening van 1940. In 1940 is er 14.263 gulden in de school geïnvesteerd tegen 20.851 gulden het jaar daarvoor. Op 25 mei 1940 vindt er een vergadering van de Duitse Scholenverenging plaats. Besloten wordt dat de Bylandtschule in ieder geval tot 1 juli 1940 onder het beheer van de Duitse Scholenvereniging blijft en dat de heer Homan voorlopig hoofd wordt.

Onduidelijk is hoe het – gegeven de nieuwe situatie - verder zal gaan met de school en de docenten. Op 3 september 1940 krijgt de heer Homan te horen dat hij niet zal worden ontslagen en er qua salaris niet op achteruit zal gaan. De school wordt verbouwd, beneden blijven er vier lokalen en boven komen er drie grote. Het is een chaos maar Homan voelt zich niet direct verantwoordelijk. Hij is geen hoofd (meer), hij hoeft alleen Hollandse formaliteiten te vervullen. Op 15 oktober wordt de Deutsche Volkschule weer geopend op de Dreibholztstraat 2-4. Er vindt een feestelijke opening plaats. Het bestuur besluit tijdens een vergadering in december 1940 om het gebouw aan de Dreibholtzstraat van de gemeente te kopen. De school valt dan niet meer onder het Duitse Ministerie van Buitenlandse Zaken maar onder het Reichscommissariaat.

Dhr. Homan twijfelt wat hij het beste kan doen op het moment dat de Bylandtschule in 1940 wordt omgezet in een Deutsche Volksschule. Hij zoekt contact met het toenmalige hoofd van de Afdeling lager onderwijs van het departement van onderwijs, kunst en wetenschappen. Het toenmalige hoofd  zou hebben aangegeven dat hij kon aanblijven zolang er niets gebeurde wat hij niet met zijn geweten kon rijmen. Als hij ontslag zou nemen zou hij zijn salaris en wachtgeld verliezen. Hij besluit vervolgens op de school te blijven werken.

De Deutsche Volksschule

De Deutsche Volksschule verhuist in september 1941 van de Dreibholtzstraat naar de Waalsdorperweg 12 - het voormalige gebouw van de vrije school. In de Dreibholtzstraat komt dan een Deutsche Hauptschule. Een Duitser - de heer Saathoff - werd het hoofd van de Deutsche Volksschule en de heer Scheffer van de Deutsche Hauptschule. In de Jan van Nassaustraat zat nog de Oberschule die werd geleid door de nazi Dr. Honsberg.



De Deutsche Volksschule gevestigd aan de Waalsdorperweg.

In het najaar van 1941 gaan de leerlingen uit de hoogste klassen samen met een aantal docenten voor een paar weken naar een Kinderverschickungslager (KLV) in Augsburg. De heer Homan gaat niet mee. Op 20 december 1941 gaat de Hitlerjugend en de Jungmädel collecteren voor Winterhilfe. De meeste kinderen van de school doen hieraan mee. Dat de heer Homan niet veel op heeft met de opvoedersgilde van de NSB, blijkt als Saathoff met hem praat over het politiek systeem van Genechten, een kundig man volgens Saathoff. Homan geeft aan dat hij deze lui niet moet. Saathoff geeft aan dat als men nu niet meedoet later aan de kant staat.

Op 1 mei 1942 noteert Homan in zijn dagboek dat Joden met een ster moeten lopen. Eind 1942 heeft hij het steeds vaker over de dreigende evacuatie van Benoordenhout. Begin 1943 verhuist hij met zijn vrouw naar een nieuwe woning. Samen met de leerlingen gaat hij in 1943 naar het KLV in Echt (meer hierover klik hier). Na terugkomst in Den Haag in oktober 1943 neemt de school afscheid van de heer Saathoff die in militaire dienst moet. De Heer Homan betreurt zijn vertrek, want je weet wat je hebt en niet wat je er voor terugkrijgt. Daarna heeft de Fries meneer Hermel de dagelijkse leiding over de school. Een periode is onduidelijk waar de school daarna heen zal gaan. Het wordt uiteindelijk een klooster in Baexem. Op de oudervergadering in de sociëteit de Vereniging in de Kazernestraat belooft de heer Hermel de ouders veel, waaronder geen militair gedril. Veel ouders zijn tegen het vertrek naar Baexem. Het schorem is echter voor volgens Homan en dankbaar voor veiligheid, kleding en schoeisel. Op 9 maart 1944 vertrekt Homan samen met leerlingen met de trein naar het klooster Exaten in Baexem. In het klooster zijn ook enkele paters. De school krijgt de twee bovenste etages van de Arbeidsdienst. Veel kinderen zijn ziek en enkele ontevreden ouders komen hun kinderen halen. In april constateert Homan dat het eten beter wordt maar dat het niet aan de eisen van een KLV lager voldoet.

In mei 1944 gaat hij enkele dagen naar Den Haag. Na zijn terugkomst gaan de jongens van de school in uniform naar een bijeenkomst waar onder meer Seyss-inquart spreekt. In het klooster zit ook een Duitse school uit Leiden. De samenwerking met deze school verloopt niet soepel. Op 1 juli 1944 noteert Homan in zijn dagboek ‘de Lehrstand heeft het weer eens afgelegd tegen de Wehrstand’. Hij wilde per 1 augustus 1944 ontslag nemen. Dit werd echter geweigerd.

Einde van de Duitse school

In september 1944 komt er dan toch een einde aan zijn ruim 21-jarige verbondenheid aan de school. Op 4 september 1944 vlucht de school naar Duitsland vanwege de geallieerden die steeds meer terrein wonnen. De heer Homan gaat niet mee en kan niet wegkomen naar zijn familie in Den Haag. Hij blijft achter met een paar broeders in het klooster. Het klooster wordt geplunderd door Duitse soldaten. Sommige soldaten zijn vriendelijk en zoeken dingen voor hun kinderen; andere niet.

In november 1944 – Zuid-Nederland was inmiddels bevrijd- wordt hij verhoord door een jonge man die op het Gymnasium in de Jan van Nassausstraat heeft gezeten. De heer Homan ervaart het verhoor als zeer onaangenaam. Vervolgens gaat hij naar een klooster in Weert waar hij van 28 december 1944 tot en met 6 augustus 1945 verbleef. Hij is daar beperkt in zijn bewegingsvrijheid en piekert maar geeft aan niets te klagen te hebben.

Na de bevrijding

In juni 1945 -na de bevrijding van Nederland- stuurt de secretaris der Unie van christelijke onderwijzers een brief waarin hij aangeeft dat de Heer Homan in het begin van de oorlog geprobeerd heeft ontslag te nemen. Als de heer Homan weer terug is in Den Haag in augustus 1945 ontvangt hij nog diverse vriendelijke brieven van de broeders uit Limburg. Hij ontvangt ook een brief uit Duitsland van een oud-collega. Hieruit blijkt dat het voormalig hoofd van de school – de heer Saathoff - tot begin 1948 gevangen heeft gezeten in Frankrijk.

Na de oorlog werd de heer Homan er door enkele mensen op aan gekeken dat hij in de oorlog op een Duitse school had gewerkt.  Hij overlijdt in 1966.